كارشناسان مطرح كردند:
احیای دانش بومی، راهكار موثر مدیریت بحران آب در كشور
انجمن پارسیان: تهران- تامین آب همواره از اساسی ترین دغدغه های بشر بوده است و در حالیكه كشورمان به لحاظ مدیریت بحران آب در یكی از حساس ترین برهه ها به سر می برد، كارشناسان احیای دانش و مدیریت بومی، توجه به جوامع محلی و همینطور تغییر نقش دولت از مجری گری به پایشگری را چاره می دانند.
به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، تالار خیام خانه اندیشمندان علوم انسانی شامگاه روز گذشته -یكشنبه- میزبان نشستی تحت عنوان «نگاه تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران» بود، نشستی كه به همت انجمن ایرانی تاریخ اجتماعی علم و فناوری و با مشاركت اندیشكده تدابیر آب ایران و خانه اندیمشندان علوم انسانی برگزار گردید.
تأثیر شرایط هیدرولوژیكی بر تولید دانش و فناوری آب در ایران، رابطه تاریخی دانش و فناوری آب با نظام اجتماعی ایران و همینطور چگونگی رابطه دانش و فناوری مدرن با دانش و فناوری بومی و تاریخی آب در ایران همچون موضوعات مورد بحث در این نشست بود.
**دانش بومی یك سیستم است
«دكتر سعید نوری نشاط» كارآفرین اجتماعی در این نشست با ایراد سخنانی در مورد دانش تاریخی بومی آب و چالش های امروز استفاده از آن، یكی از دغدغه های خویش را در طول سال های اخیر شناخت دانش بومی عنوان و تصریح كرد: دانش بومی در حقیقت یك سیستم است.
وی اضافه كرد: در واقع در تولید دانش بومی یكسری آدم هایی نقس دارند كه طبق یك روابط اجتماعی با یكدیگر در ارتباط هستند و داشته های علمی خویش را سینه به سینه منتقل می كنند، مانند قنات كه یك دانش بومی قوی است چون كه از پشتوانه یك سیستم قدرتمند و نظام اجتماعی و نگهدارنده برخوردار می باشد.
این كارآفرین اجتماعی همینطور با اشاره به تولید و رونق انواع و اقسام داروهای گیاهی در كشورمان تصریح كرد: به صورت حتم این داروها دارای مشخصه دانش بومی است حال اگر در جایی هم از بین رفته باشد به علت از بین رفتن سیستم ها و نظام اجتماعی بین نسلی است.
به گفته وی، هم اكنون یك پلت فرم غیردولتی در سازمان یونسكو در حوزه دانش بومی بوجود آمده است و از ایران هم نماینده دارد و بخش كوچكی از كار آن شناسایی دانش بومی در دنیا است.
وی اضافه كرد: در طول سه چهار سال اخیر این بخش كارهای خوبی انجام داده و علاقمند هستند كه در ایران هم حداقل در حوزه دامداری و قنات مطالب آموزشی و دانش بومی را جمع آوری كنند.
این پژوهشگر بهترین راهكار برای برون رفت از شرایط فعلی در حوزه آب را احیای دانش و مدیریت بومی، توجه به جوامع محلی و همینطور تغییر نقش دولت از مجری گری به پایشگری دانست.
** گفت و گو راه كشف و انطباق حقیقت
دكتر هادی خانیكی دكترای علوم ارتباطات هم كه با مبحث آب زمینه ای تاریخی برای گفتگوی اجتماعی ایرانی ها در این نشست حضور یافته بود، در سخنانی تحقق گفت گو و پرداختن به ساز وكارهای آن در موضوعات مختلف همچون آب را یكی از دغدغه های خود در طول سال های گذشته عنوان نمود.
وی از گفت و گو بعنوان راه كشف و انطباق حقیقت در همه عرصه ها حتی در مسائلی كه متعلق به فهم در حوزه كنش و هم ادراك است، نام برد و اضافه كرد: با گفت و گو است كه باید یك فهم تازه تولید شود و معانی مشتركی بین گروه های مختلف شكل گیرد كه بتوانند به وضعیت اجتماعی سر و سامان دهند.
این عضو موسسه بین المللی گفت و گوی فرهنگ ها و تمدن ها در ادامه ضمن تحلیل خود از گفت و گو در كشورمان اظهار داشت: این مورد بسیار تحت تاثیر شرایط سیاسی است به صورتی كه پس از مطرح شدن گفت و گوی تمدن ها یك آرایش سیاسی در كشور شكل گرفت، اگر كسانی از گفت وگو حرف می زنند طرفداران اصلاحات هستند و كسانی كه از گفت و گو حرف نمی زنند، مخالف آن هستند و همین نگاه سیاسی گفت و گوی تمدن ها را در دنیا قربانی كرد.
**وقتی گفت و گوی تمدن ها قربانی نگاه سیاسی شد
خانیكی در ادامه با انتقاد از سیاسی كردن مسئله گفت و گوی تمدن ها در كشور تصریح كرد: اگر خواسته باشیم در این جهان چهار پنج كشور را نام ببریم كه گفت و گو را جدی نگرفت حتما یكی از آن كشورها ایران است كه از آن صدای گفت وگو تمدن ها بلند شد.
این عضو موسسه بین المللی گفت و گوی فرهنگ ها و تمدن ها در ادامه اضافه كرد: چون كه این مسئله به فهم سیاسی تنزل پیدا كرد و به یك مسئله تزئینی و حاشیه ای تبدیل شد و همان انگی كه همواره به روشنفكرها زده می گردد كه آنها تنها حرف می زنند و برنامه ای برای اقدام ندارند، به این طرح هم زده شد.
وی تصریح كرد: به صورت حتم گفت و گو نباید محدود به حرف زدن با یكدیگر باشد بلكه این سخنان بایستی در زمانی به مرحله عمل هم برسد.
**مكانیزم قنات بر پایه گفت وگو شكل گرفته است
دكتر خانیكی در ادامه تصریح كرد: از دانش و فناوری قنات می توان نوعی مناسبات و رفتار مشاركتی را استخراج كرد كه این خود امكان گفت وگو را فراهم می آورد چراكه به میزان مشاركت، استفاده از توان جمعی و توانمند سازی جمعی و خرد جمعی هم وجود دارد.
وی اظهار داشت: وضعیت تاریخی دانش و فناوری كه بر قنات بنا شده است برخلاف دانش و فناوری آبیاری به وسیله رودخانه ها و سدها در واقع به گفت وگو منتهی شده است.
این دكترای علوم ارتباطات افزود: پیش از اینكه ما مسئله قنات را تكنولوژی بدانیم باید آن را حاصل توافق جمعی و در درون یك نظام اجتماعی بدانیم، نظام اجتماعی كه قدرت بر مناسبات عرضی استوار است به صورت حتم با نظام اجتماعی مبتنی بر روابط بالا به پایین، متفاوت می باشد.
وی اظهار داشت: مكانیزم های حل اختلاف چه حقوقی و چه اجتماعی و اقتصادی در سیستم آبی مبتنی بر قنات وجود دارد و بنابراین در نظام معیشتی قنات كمتر امتناع گفت و گو دیده می گردد.
خانیكی با بیان این كه، آب واسطه ای برای شكل گیری همبستگی، همكاری و انتقال تجربیات عمیق مدنی است اظهار داشت: قنات در واقع سبب توسعه مشاركت و تعامل اجتماعی است بنابراین بر مبنای آن سازمان اجتماعی مناسبی برای تولید و نگهداری و مدیریت منطقی آب بوجود آمد.
وی افزود: این در شرایطی است كه استفاده و حفر گسترده چاه ها در كشور هم كه شروع استفاده از آن به دوران رضاه شاه باز می گردد، به صورت حتم حاصل شكست گفت و گوها بوده است.
**دانش بومی چست؟
دكتر محمد فاضلی معاون پژوهشی مركز بررسی های استراتژیك ریاست جمهوری و استادیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی در سخنانی پرداختن به مسئله دانش بومی را در ابتدا مستلزم تعریف این دانش دانست و اظهار داشت: هنگامی كه از واژه بوم و بومی استفاده می گردد معنای محدوده در ذهن تداعی می گردد به عنوان مثال هنگامی كه گفته می گردد بوم نقاشی یا زیست بوم یعنی یك محدوده ای كه در آن نقاشی و زیست صورت می گیرد.
وی تصریح كرد: امر بومی یعنی آن چیزی كه محدود به یك حدودی است و آن حدود هم در گستره تاریخ، جغرافیا، مناسبات و نهادهای اجتماعی، نهادهای سیاسی، تجربه محلی، ارزش ها، نگرش ها و رفتارهای محدوده خاص تعریف می گردد.
فاضلی اظهار داشت: امر بومی در معنایی كه من بكار می برم یعنی امر محدود، امر محدود كه گفته می گردد امری كه بواسطه حیطه های مختلفی حدود آن مشخص شده است و زیست انسانی البته فارغ از محدودیت نیست و هم اكنون وسیع ترین محدوده ای كه می توان برای زیست انسانی قائل شد كره زمین است یعنی این كره آخر محدوده ای است كه ما با آن سر و كار داریم اما در دنیای واقعی محدوده های ما خیلی تنگ تر از كره زمین است.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی اضافه كرد: در واقع می توان اظهار داشت كه دانش بومی یعنی دانش محدود و مفهوم محدود دانش اندك و ناقص نیست كه معنای ناچیز بدهد بلكه دانشی است كه در نسبت با تاریخ، جغرافیا و نمادها و فرهنگ های خاص كار می كند. برای دانش محدود وصف ناتوان نمی توان بكار برد و دانشی است كه توانایی آن در یك محدوده خاص و با به رسمیت شناختن یك عقلانیت ثابت شده است.
وی افزود: هنگامی كه از دانش بومی به معنای دانش محدود استفاده می نماییم یعنی قدیمی و سنتی بودن یا از گذشته آمدن هیچ فضلی برای این دانش تولید نمی كند بلكه فضل این دانش بومی ابتدا از شناختن محدودیت ها و دیگر از كاركردن آن ناشی می گردد.
استادیار دانشگاه شهید بهشتی اضافه كرد: دانش بومی یعنی اینكه با آن كاری انجام داد كه مطلوب است و از پایداری و همینطور سازگاری و عقلانیت برخوردار می باشد.
**دانش بومی امروز هم قابل تولید است
دكتر فاضلی در ادامه با اشاره به این كه مدرن بودن فضلی برای دانش تولید نمی كند، اظهار داشت: دانش امكان دارد در نهادهای مدرن دانشگاهی با ابزارها و پیچیده ترین آزمایشگاه ها تولید شود اما به تحقق ارزش ها كمكی نكند و حتی تخریب هم داشته باشد.
وی اظهار داشت: ازاین رو دانش بومی به معنای دانش بومی می تواند امروز هم تولید شود و الزامی ندارد كه حتما قدیمی باشد و با ابزارهای پژوهش های مدرن هم می تواند تولید شود و دانشی است كه خودش را محدود به حدودی می كند و حیطه عمل خویش را می شناسد و نسبت خویش را با جغرافیا، زمان، مكان و انسان های كاربر خود مشخص می كند و به این معنا محدود به یك جغرافیا، زمان و یك تاریخ و نهادهای خاصی است.
وی اظهار داشت: حالا هر قدر كه ارتباطات انسانی تاثیرپذیری و تاثیرگذاری اجتماعی وابستگی های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بیشتر شود این معنای دانش محدود، اهمیت بیشتری پیدا می كند.
**قنات یك فناوری محدودیت شناس است
فاضلی در ادامه با تاكید بر اینكه مسئله و ارزش آب به شدت به عواملی همچون موقعیت انسانی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و اقتصادی، نظام های حقوقی، مناسبات اقتصادی و نگرش ها و رفتارهای مردمی مرتبط می باشد، اضافه كرد: بنابراین آب نیازمند دانش محلی به معنای دانش بومی است كه محدود به یك جغرافیا، تاریخ و ساختار خاص باشد.
این استاد دانشگاه تصریح كرد: در واقع آب با اقتصاد سیاسی كشورها پیوند خورده و از این جهت با الزاماتی برای دانش محدود مواجه می باشد.
وی با اشاره به الزامات این بحث و معنای محدود برای دانش بومی اظهار داشت: قدیمی بودن هم خود به خود برای دانش بومی ارزش نیست بلكه همچون قنات دانشی است كه در طول دو سه هزار سال ثابت كرده است كه كاركردی دارد و كارآمدی آن ثابت شده است و با عقلانیت سازگار دارد.
به گفته فاضلی، قنات یك فناوری محدودیت شناس است كه قدیمی بودن آن راز خوب بودن آن نیست بلكه دانش و فناوری است كه در حیطه جامعه و اقلیم ایران محدودیت هایی را همچون محدودیت میزان بارش، محدودیت دما و هوا و تبخیر و محدودیت توزیع نامتوازن آب در محدوده های جغرافیایی مختلف، به رسمیت شناخته است.
وی افزود: بعنوان مثال در شیركوه یزد مناطقی وجود دارد كه با بارش مواجه هستیم اما در چند كیلومتری اطراف آن هیچ بارشی وجود ندارد این یعنی توزیع آب نامتوازن است ازاین رو با استفاده از قنات بارش از جایی به جایی دیگر منتقل می گردد و این توزیع نامتوازن قنات را به رسمیت می شناسد و قنات در زیستی است كه بارش نامتوازن است.
وی با اشاره به این كه، قنات توزیع نامتوازن بارش ها در طول سال را هم به رسمیت می شناسد اظهار داشت: به صورتی كه در پاییز و زمستان كه در مقایسه با بهار وتابستان با بارش بیشتری مواجه هستیم، قنات این بارش فصلی را به یك جریان دائمی تبدیل می كند.
فاضلی با اشاره به این كه قنات به مرور زمان حتی كمبود انرژی را هم به رسمیت می شناسد اضافه كرد: این یعنی قنات همه محدودیت هایی را كه تمدن ایرانی با آن مواجه بوده است، یعنی كمبود بارش، توزیع نامتوازن بارش ها و كمبود انرژی، شناسایی كرده و با آن كنار آمده است.
این پژوهشگر جامعه شناس تصریح كرد: در واقع قنات به یك سیستم تبدیل گشته است كه محدودیت ها را به رسمیت شناخته و نهادهایی دور خود شكل داده است، به صورتی كه برای قنات نهاد سنجش آب، نظام های تقسیم كار یعنی لایروبی قنات و نظام تقسیم هزینه و نگهداری چاه ها و تعمیر شكل گرفته است.
وی همینطور با تاكید بر این كه قنات حریم ها را هم به رسمیت شناخته است، اضافه كرد: قنات نهادهای ناظر بوجود آورده و با نظام های حقوقی ناظر بر حریم ها پیوند خورده است به صورتی كه در حریم قنات نمی گردد چاه زد یا آلودگی آب خلق كرد ازاین رو قنات یك سیستم شده است كه هم محدودیت ها را به رسمیت می شناسد وهم حریم خلق كرده است.
**قنات و منطق سازگاری با كم آبی
دكتر فاضلی در ادامه با بیان این كه قنات در راه تاریخی خود كه محدود به جغرافیا و اقلیم خاص است، با نظام اجتماعی و حقوقی خاص سازگار شده است اضافه كرد: این سیستم حامل منطقی شده است كه می توان اسم آن را منطق سازگاری با كم آبی گذاشت.
وی اظهار داشت: فناوری قنات و دانش كه دستاورد تمدن ایران است حتی در نظام اجتماعی از منظر عدالت اجتماعی پیوند بوجود آورده است به صورتی كه برای كوچكترین مالك و خرده مالك هم سهم تولید كرد مثلا سهم یكی 20 ساعت است و دیگری دو ساعت یا چند دقیقه، بدین سان قوام بخش نظام اجتماعی هم شده است.
فاضلی با تاكید بر این كه قنات سبب شكاف اجتماعی نمی گردد بلكه موجد نظم اجتماعی هم هست، اضافه كرد: قنات همینطور متناسب خود مناسكی مانند عروس قنات هم بوجود آورده است. در اصل قنات محدودیت جفرافیا، اقلیم، نظام حقوقی و نظام خرده مالكی را به رسمیت می شناسد.
** اخلاق محدودیت و توهم فراوانی
اما دكتر فاضلی در ادامه با تاكید براینكه امروزه دانش بومی به معنای محدودیت با اخلاق محدودیت پیوند خورده است اظهار داشت: بنده اخلاق محدودیت را در مقابل توهم فراوانی قرار می دهم به صورتی كه اخلاق محدودیت و توهم فراوانی در مقابل یكدیگر قرار می گیرند.
وی با اشاره به این كه قنات اساسا بر اخلاق محدودیت استوار است، اضافه كرد: اخلاق محدودیت معنای دانش بومی است یعنی پذیرش اینكه خیلی چیزهای ما محدود است.حالا با این تصویر كه از دانش بومی ترسیم شد می توان گفت الزامات آن برای مسئله آب در ایران چیست.
به گفته فاضلی، می توان گفت دانش بومی در حوزه آب دانشی است كه محدودیت های مختلف را همچون محدودیت مقدار آب در دسترس، محدودیت مقدار سرمایه در دسترس و محدودیت سایر نیازها، محدودیت زمان و محدودیت ارزش ها و محدودیت فناوری، به رسمیت بشناسد.
وی اظهار داشت: در طول 50 سال قبل سه تكنولوژی شامل تكنولوژی موتور پمپ، تكنولوژی سد و به تازگی تكنولوژی انتقال آب مطرح شده اند كه هر سه به این معنا غیر بومی هستند كه مبتنی بر توهم فروانی و اخلاق ضد محدودیت و دانش نامحدود هستند.
وی اظهار داشت: آیا با انتقال آب خلیج فارس به مركز كشور پایداری و تامین نسل بعدی فراهم می شود؟ آیا می توان برای رسیدن به چنین هدفی از حجم سرمایه گذاری مورد نیاز برای سایر نیازمندی ها همچون آموزش و پرورش و بهداشت چشم پوشی كرد؟ این یعنی دانش بومی قنات محدودیت توانایی را برای ارزش های بزرگ تر به رسمیت می شناسد.
**مشكل امروز بروز تفكرات بدون حدود است
به گفته فاضلی، دانش محدود قنات و فناوری دانش بومی را در قیمت آب بازتاب داده است و یك اخلاق محدودیت بوجود آورده است.
وی با بیان این كه مشكل امروز كشورمان بروز عقلانیت و تفكراتی است كه دیگر حد و حدود نمی شناسد اظهار داشت: در صورتیكه در حوزه توانایی و دانایی و همینطور دانش انسانی حریم دار باشیم می توانیم دانش بومی را امروز هم داشته باشیم.
فاضلی افزود: در اصل آنچه از دانش بومی برای ما مهم می باشد دو اصل نرم افزاری و عقلانی است كه دانش بومی بر آن بنا شده است یكی دانشی كه خویش را در حیطه خاصی محدود می كند و قابل تعمیم هم نمی تواند باشد دوم دانش بومی كه بر حریم داری و نه حریم دری بنا شده است.
وی اظهار داشت: امروز دانش و تكنولوژزی های بسیاری بر اساس حریم دری تولید و تولید شده اند، به این معنا اگر می خواهیم به سمت دانش بومی برویم بایستی محدودیت ها را به رسمیت بشناسیم.
**نبود انجمن ها و نهادهای مدنی، مانعی در برابر پیشرفت
سخن از تاریخ آب به قدمت عمر بشر برمی گردد و تامین این ماده حیاتی از اساسی ترین دغدغه و استراتژی های بشر برای بقا و تامین رفاه بوده است و به لحاظ مدیریت آب، امروز كشورمان در یكی از حساس ترین گذرگاه های تاریخی خود قرار دارد كه به صورت حتم شناسایی و تبیین صحیح این مسئله نیازمند نگاه تاریخی به ابعاد مختلف آن است.
در واقع تاریخ می تواند به ما بگوید كه چگونه در یك شرایط جغرافیایی به وضعیت ناگوار فعلی رسیده ایم و در ادامه چگونه از این وضعیت نامطلوب كه در نظام اجتماعی ما به صورت حتم تاثیر گذار خواهد بود، خارج شویم و در این مسیر نیازمند چه ابزارهایی هستیم.
تاریخچه سیاسی و اجتماعی دانش و فناوری آب موضوعی است كه از دید مهندس سید احمد آل یاسین بسیار مهم و اثرگذار است و از نگاه وی، بررسی و واكاوی تفاوت وضعیت امروز ایران با دو هزار سال پیش به صورت حتم خیلی از مسائل را روشن خواهد نمود.
وی كه دارای سوابق مدیریتی توسعه عمرانی و زیربنایی همچون حوزه آب و شبكه آبیاری در قبل از انقلاب در كشور است، بخش عمده ای از مشكلات كشور همچون حوزه آب را كه در سده های گذشته بوجود آمده است، ناشی از نبود مولفه هایی همچون نظم، اخلاق حرفه ای، مسئولیت پذیری و وظیفه شناسی مردم دانست.
آل یاسین در نشست نگاه تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران با اشاره به سابقه كاری یكساله خود در سال 1338 برای یكی از شركت های پیمانكاری ایران در جاده قزوین - رشت اظهار داشت: در آن یك سال تجارب تلخی را در روش های اجرای كار همچون بی انضباطی و نبود رعایت اخلاق حرفه ای مشاهده كردم كه با آموزه های اخلاقی كه تحت آموزش اساتید بزرگ دانشگاه فرا گرفته بودم تفاوت داشت.
این پژوهشگر و كارشناس محیط زیست افزود: بعد از یكسال فعالیت در سد دز، استخدام شدم و در نتیجه در یك مجتمع ایتالیایی- آمریكایی به مدت سه سال انجام وظیفه كردم كه این مدت در زندگی ام بسیار اثرگذار بود به صورتی كه با نظم، مسوولیت پذیری، وظیفه شناسی و انجام درست كار آشنا شدم.
وی اظهار داشت: در طول 58 سال قبل یكی از دغدغه های اصلی ام پرداختن به دلائل عقب ماندگی و عدم پیشرفت كشور بوده است و اینكه گیر اصلی كشور ما كجاست و همین مبحث سبب شد كه هشت سال پیش دو كتاب تحت عنوان «تاریخچه برنامه ریزی توسعه در ایران» و همینطور «ایران و شاخص های جهانی توسعه» را به نگارش درآورم.
این كارشناس حوزه آب بیان داشت: در واقع هدف از نگارش این كتاب ها این بود كه نشان دهم اگر برنامه ریزی هم گاهی در كشور داشته ایم اما توسعه اتفاق نیافتاده است به صورتی كه شاخص های جهانی مبین آن است كه ما در میان همه كشورهای جهان از یك جایگاه پایین برخوردار بوده ایم.
وی اظهار داشت: به علت اینكه رشته ام آب بود بیشتر وقت خویش را صرف كردم از زوایای تاریخ به عقب ماندگی كشور بپردازم و استنباطم آن است كه مردم ما در طول سال های گذشته به علت نداشتن انجمن ها، نهادهای مدنی قوی و ضعف در برابر دولت ها نتوانسته اند از اقتصاد قوی و ثروتمندی برخوردار شود.
** با مهندسی معكوس تخت جمشید زوایای تاریك روشن می شود
این عضو پیشكسوت كانون فنی مهندسان دانشگاه تهران در ادامه با بیان این كه در طول سال های گذشته مردم ما مجبور بوده اند كه با معیشت تنگ زندگی كنند كه این هم از پیشه ها و كشاورزی تامین شده است، اضافه كرد: هنگامی كه به نوشته های ابن خلدون، ناصرخسرو یا دهخدا رجوع می نماییم مشاهده می گردد پیشه های ایرانیان همه برای رفع مایحتاج و زندگی روزمره و ادامه بقا و حیات بوده است و هیچكدام برای پیشرفت جامعه و توسعه اقتصادی نبوده و یكی از این بخش ها آب بوده است.
به گفته آل یاسین، در تمام حكومت های تاریخ گذشته ایران از زمین برای كنترل و تسلط بر مردم استفاده می كردند و همواره زمین در اختیار پادشاهان و سلاطین و خوانین بوده است و معیشت كشاورزان همواره به دلائل مختلف همچون وجود شرایط جغرافیایی خاص و همینطور حملات خارجی ها مردم ایران قادر به كشاورزی تولیدی با ارزش افزوده نبوده اند.
وی با اشاره به چگونگی ساخت تخت جمشید در دو هزار سال پیش اظهار داشت: بنده از اساتید دانشگاه درخواست كردم كه با تحلیل معكوس مطالعه كنند كه ایرانیان در طول دو هزار سال قبل به لحاظ اقتصاد كشاورزی در چه سطحی بوده اند آیا اقتصاد برای زنده ماندن بوده است یا رقابتی، و این نكته تاریكی است كه ما در مدیریت آب كشاورزی در كشور داریم كه تا این مساله روشن نشود ریشه این گرفتاری ها مشخص نخواهد شد.
این پژوهشگر و كارشناس محیط زیست اضافه كرد: طبق شواهد تاریخی، ایران تا قرن 12 میلادی از اروپا جلوتر بوده است و ایرانیان بیش از هر كشور دیگری به فرهنگ و تمدن دنیا كمك كرده اند و علمای تربیت شده در قرن سوم، چهارم و پنجم هجری پایه گذاران علم و دانش جهان امروز هستند.
علمی ** 1836 **2017
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب