مهر بررسی كرد؛
ایران در بزنگاه مرجعیت علمی و شتاب رقیبان
به گزارش انجمن پارسیان، مقایسه میزان تولید علم و شیب رشد این تولیدات در کشور نشان از آن دارد که باآنکه میزان تولیدات و جایگاه علمی نسبت به گذشته تغییر زیادی نداشته اما شیب رشد علمی در بزنگاه مهمی قرار دارد.
خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: بعد از انتشار گزارش های سالانه در رابطه با میزان تولید علم ایران، میزان استنادات علمی و همینطور گزارش فعالیت علمی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور در نمایه های بین المللی، در محافل علمی کشور زمزمه هایی در خصوص کاهش شیب رشد علمی جمهوری اسلامی ایران نسبت به دو سه سال گذشته مطرح گردیده است. این مورد زمانی بیشتر پررنگ شد که گزارش هایی در خصوص سرمایه گذاری کشورهای منطقه در عرصه تولید علم و پیشی گرفتن آنها از ایران مطرح و این مساله سبب شد نگرانی از بابت از دست رفتن رتبه اول منطقه در تولید علم مطرح شود. اما حقیقت ادعاها در رابطه با کاهش شیب رشد علمی ایران و وضعیت علمی در نمایه های بین المللی که ثبت کننده مقادیر علمی ایران هستند، چیست؟ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام و مدیرکل سیاستگذاری و برنامه ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به مهر این مورد را روشن کرده اند. تازه ترین آمار تولید علم ایرانیان همینطور در همین زمینه دکتر سید احمد فاضل زاده رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با آخرین وضعیت تولید علم ایران در نمایه های بین المللی اظهار داشت: بر مبنای دو نمایه بین المللی وب او ساینس و اسکوپوس ایران در سال ۲۰۲۲ به ترتیب ۷۲۷۴۷ و ۷۸۲۰۹ آثار علمی را به ثبت رسانده است. این آمار در سال ۲۰۲۱ به ترتیب ۷۷۱۵۸ و ۷۶۶۸۹ بوده است که کمتر بودن این آمار به سبب اینست که هنوز مدارک سال ۲۰۲۲ به صورت کامل در این نمایه ها منتشر نشده است. وی در رابطه با مقایسه شیب رشد ایران با کشورهای منطقه و اسلامی اشاره کرد: با این که آمارهای انتشار یافته نشان میدهد که شیب رشد تولیدات علمی ایران از بعضی از کشورهای اسلامی کمتر است اما ایران به لحاظ تعداد مقاله و استنادات بر مبنای پایگاه اسکوپوس جایگاه نخست را در ۵ سال گذشته دارد و بر مبنای پایگاه وب او ساینس، ایران در سال ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ رتبه نخست و در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رتبه دوم را در میان کشورهای اسلامی داشته است.
آمارهای انتشار یافته نشان میدهد که شیب رشد تولیدات علمی ایران از بعضی از کشورهای اسلامی کمتر است اما ایران به لحاظ تعداد مقاله و استنادات بر مبنای پایگاه اسکوپوس جایگاه نخست را در ۵ سال گذشته دارد و بر مبنای پایگاه وب او ساینس، ایران در سال ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ رتبه نخست و در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رتبه دوم را در میان کشورهای اسلامی داشته است فاضل زاده در پاسخ به این مورد که چه آماری از کشورهایی نظیر عربستان که گفته می شود شیب رشد علمی آنها به ما نزدیک است وجود دارد، در رابطه با این مقایسه اظهار داشت: هم اکنون جایگاه اول و دوم در سطح کشورهای منطقه و کشورهای اسلامی بین ایران و ترکیه جابجا می شود. اما بعضی از کشورها همچون عربستان سعودی در سالهای اخیر با سرمایه گذاری زیادی که در زمینه زیرساخت های پژوهشی و مشارکت محققان بین المللی داشته اند، توانسته اند رشد و شتاب بیشتری در تولید علم دنیا داشته باشند. بر این اساس مدارک بسیاری توسط این پژوهشگران و با نام کشور مقصد در نمایه های بین المللی چاپ می شود که آمار آن برای این کشور لحاظ می شود و سبب نشان دادن یک شیب رشد زیاد در تولیدات آنها می شود. وی ادامه داد: یکی از علل شیب بیشتر رشد برخی کشورها نسبت به ایران اینست که این کشورها در یک بازه زمانی تولیدات کمتری نسبت به ایران داشتند اما در این سال ها به انتشار بیشتر مقالات پرداخته اند. با اینحال ایران تابحال توانسته است که جایگاه ممتاز علمی خویش را در میان کشورهای اسلامی حفظ کند ولی باید با برنامه ریزی و تأمین بودجه های پژوهشی و فناوری برای تقویت زیر ساختها و افزایش پژوهانه محققین جایگاه کنونی در رقابت با کشورهای منطقه و جهان حفظ شود.
رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در ادامه گزارش انجمن پارسیان به نقل از مهر در رابطه با علل افت شیب رشد علمی در ایران و افزایش شیب رشد علمی در کشورهای رقیب اظهار داشت: تحریم هایی ظالمانه و تبعیض علمی که در سالهای اخیر ضد محققان و مؤسسات جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته، سبب شده است که دسترسی ایران به امکانات و تسهیلات مورد نیاز برای پژوهش محدود شود و عملاً مشارکت پژوهشگران ایرانی در شبکه های علمی دنیا تضعیف شود. وی ادامه داد: همینطور عدم افزایش بودجه های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه های و مؤسسات وابسته متناسب با تورم سال های اخیر باعث کاهش بودجه های پژوهشی و فناوری شده که این امر سبب کاهش شتاب تولید علم کشور نسبت به رقبای منطقه ای و بین المللی شده است. علاوه بر این توجه کشور به تولید علم بومی و تمرکز بر حل مسائل جاری کشور هم می تواند تا اندازه ای در تولیدات علمی بین المللی که در نمایه های بین المللی نمایه نمی شوند، کاهش نشان دهد. فاضل زاده با بیان راهکارهای افزایش وضعیت رشد علمی اشاره کرد: بر مبنای لایحه برنامه هفتم توسعه کشور جایگاه علمی دوازدهم در سطح جهان هدف گذاری شده است. خوشبختانه از حیث حضور پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و سوابق درخشان دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی کشور این ظرفیت وجود دارد و مشروط به سرمایه گذاری قابل توجه در این بخش میتوان علاوه بر حفظ جایگاه موجود به سمت جایگاه های بالاتر حرکت کرد. راهکارهای افزایش رشد تولیدات علمی وی اظهار داشت: جهت بهبود رشد تولیدات علمی ایران توجه به راهکارهایی همچون «حفظ سرمایه های انسانی در حوزه علم و فناوری در کشور»، «توسعه تحقیقات کشور بر مبنای نیازها، اولویت ها و منطبق بر نقشه جامع علمی کشور»، «افزایش سرمایه گذاری و تأمین مالی طرح های تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای»، «افزایش بودجه های وزارت علوم و وزارت بهداشت و دانشگاه ها و مؤسسات وابسته متناسب با تورم و تخصیص مناسب بودجه برای دانشگاه ها و واحدهای پژوهشی» می تواند خیلی از مشکلات و کمبودها را برطرف کند. رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام گفت: همینطور «افزایش نمایه شدن نشریات علمی کشور در پایگاه های علمی بین المللی»، «یکپارچه سازی و نمایه سازی نشریات علمی کشور در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و دسترسی محققان کشورهای اسلامی به مقالات محققان داخلی»، «کارگروهی و همکاری در دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی و استفاده مشترک از منابع موجود» و «افزایش مشارکت بین المللی در زمینه تولید علم و فناوری در چارچوب تفاهمنامه هایی که دسترسی به امکانات و منابع را برای پژوهشگران کشور فراهم می آورد» می تواند نتایج مثبتی در بر داشته باشد. جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی در دو نمایه مهم جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی بنابر آخرین یافته های موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ نشان میدهد که در دو نمایه بین المللی مهم جهانی، دو جایگاه دومی و اولی در اختیار ایران است.
تصویر بالا در ارتباط با جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی در ارتباط با نمایه Web of Science است. داده های در ارتباط با استنادات، مشارکت بین المللی و درصد آن از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است. نکته مورد اهمیت در این گزارش اینست که جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۳ در دنیا هنوز تثبیت نشده است، ازاین رو برای مقایسه با سالهای اخیر قابل اطمینان نیست.
همینطور تصویر بالا در ارتباط با جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین المللی در ارتباط با نمایه Scopus است. داده های در ارتباط با استنادات، مشارکت بین المللی و درصد آن از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است. داده های در ارتباط با استنادات و اچ ایندکس از وبسایت سایمگو استخراج شده است. آخرین اطلاعات موجود در ارتباط با سال ۲۰۲۲ است. نکته مورد اهمیت در این گزارش اینست که جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۳ در دنیا هنوز تثبیت نشده است، ازاین رو برای مقایسه با سالهای اخیر قابل اطمینان نیست. رتبه علمی ایران از زبان وزیر علوم دکتر محمدعلی زلفی گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با این مورد که آیا واقعاً شیب رشد علمی جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با گذشته کم شده است یا خیر اظهار داشت: ما مستندات علمی ایران در سال ۲۰۲۲ را در دو پایگاه اطلاعات علمی «تامسون رویترز» و «اسکوپوس» مرور کرده ایم. ایران در پایگاه اطلاعات علمی «اسکوپوس» همچنان در منطقه رتبه اول را در اختیار دارد. وی ادامه داد: اما در پایگاه اطلاعات علمی «تامسون رویترز» سال قبل در منطقه ترکیه رتبه اول را به خود اختصاص داد این کشور تقریبا ۴ هزار سند علمی بیشتر از ایران منتشر نمود. البته عربستان با ایران فاصله دارد ولی عربستان هم سرمایه گذاری جدی و کلان در حوزه علم و فناوری کرده و بعنوان یک رقیب جدی مطرح است و درحال تلاش هستند که رتبه اول علمی منطقه را به خود اختصاص دهند. طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی وزیر علوم تصریح کرد: ما هم باید برنامه ریزی خاص خودمان را داشته باشیم. تولید علمی کشور مجموعه ای از دانشگاه ها و موسسات علمی و پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی، دستگاههای اجرایی، نیروهای مسلح و قوه قضاییه را دربر می گیرد. البته به واسطه جامعیتی که وجود دارد انتظار است که مدیریت بخش علمی کشور را وزارت علوم انجام دهد چونکه رئیس شورای عالی علوم تحقیقات و فناوری رئیس جمهور و نایب رییس آن وزیر علوم است.
وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به تمهیدات و برنامه وزارت علوم برای افزایش شیب رشد علمی کشور اظهار داشت: همچون این برنامه ها میتوان به طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی اشاره نمود. در این نظام سنجش و انگیزشی که طراحی کردیم اعضای هیات علمی انگیزه داشته باشند که بیشتر در حوزه علم و فناوری تلاش کنند زلفی گل با اشاره به تمهیدات و برنامه وزارت علوم برای افزایش شیب رشد علمی کشور اظهار داشت: همچون این برنامه ها میتوان به طراحی نظام سنجش و انگیزش اعضای هیات علمی اشاره نمود. نظام سنجش و انگیزشی طراحی کردیم اعضای هیات علمی انگیزه داشته باشند تا بیشتر در حوزه علم و فناوری تلاش کنند. سال جاری برای اساتید جدیدالاستخدام (افرادی که از سال ۱۳۹۷ تابحال استخدام شده اند) پژوهانه ویژه اختصاص داده ایم. همینطور پژوهانه ویژه ای برای خرید تجهیزات جهت اساتید جدیدالاستخدام اختصاص خواهیم داد. وی اشاره کرد: برای دانشمندان یک درصد برتر و برای دانشمندان دو درصد برتر و استادان ممتاز پژوهانه ای را از جانب وزارت علوم اختصاص داده ایم. همینطور مجدداً برای استادان نمونه و پژوهشگران برتر، پژوهانه ویژه ای را ابلاغ خواهیم کرد. پایه های تشویقی را برای اعضای هیات علمی طراحی کردیم. وزیر علوم از طراحی یک آیین نامه پژوهانه جدید برای اعضای هیات علمی دانشگاه ها اطلاع داد و اظهار داشت: این آیین نامه در هیات امنای همه دانشگاه های کشور مصوب می شود و از سال ۱۴۰۳ اجرایی می شود. در همین زمینه آیین نامه دانشجویان سرآمد را طراحی کردیم که بزودی ابلاغ می شود. وی اظهار داشت: تمامی این فعالیت ها به این منظور است که انگیزه اعضای هیات علمی و دانشجویان را در دانشگاه ها افزایش دهیم تا اساتید باتوجه به استعداد، تلاش و اثربخشی خود بتوانند از منابع مادی و معنوی بهره مند شوند و هر استادی در دانشگاه بیشتر تلاش کند بتواند امتیازات بیشتری را کسب کند. البته انتظار داریم که سازمان برنامه و بودجه، صنایع خصوصی و دولتی هم ارتباط خویش را با دانشگاه ها عمیق تر کنند و از منابعی که در اختیار دارند برای طرح های پژوهشی هزینه کنند. زلفی گل تصریح کرد: انتظار داریم که در برنامه هفتم توسعه سهم پژوهش از درآمد ناخالص ملی قابل توجه باشد، چون که این سهم می تواند بستر خوبی برای پشتیبانی از پژوهشگران و محققان باشد. خوشبختانه قانون جهش تولید دانش بنیان ظرفیتهای خوبی را برای پشتیبانی از پژوهش دارد. از روسای دانشگاه ها و پژوهشگاه ها و پارک های علم و فناوری خواسته ایم که از ظرفیت قانون جهش تولید دانش بنیان بهره گیرند. جامعه دانشگاهی هم تجهیزات آزمایشگاهی می خواهد هم منابع مالی وزیر علوم تصریح کرد: بهترین محل برای سرمایه گذاری، علم و فناوری و نوآوری است، البته فقط با منابع مساله حل نمی شود و جامعه فرهیخته دانشگاهی هم تجهیزات آزمایشگاهی می خواهند و هم سایر امور در رابطه با تأمین منابع. امروزه برای تولید علم کیفی احتیاج به تجهیزات آزمایشگاهی روزآمد و پیشرفته است. خوشبختانه با مجوزی که از مقام معظم رهبری دریافت کردیم قرار شده است که مبلغی برای تجهیز لابراتوار ها و کارگاه های دانشگاه ها و پژوهشگاه ها تخصیص یابد. وی در رابطه با اهمیت رشد علمی کشور اشاره کرد: اگر بستر و تجهیزات مناسب را در اختیار جامعه دانشگاهی قرار دهیم و از سویی نظام سنجش و انگیزش شایسته داشته باشیم تا کسی که بیشتر تلاش می کند بهره مندی بیشتری داشته باشد می توانیم موفقیت بیشتری کسب نماییم. اما در عین حال باید حرمت دانشگاهیان در قوانین و مقرراتی که تصویب می شود، رعایت شود و سقف و محدودیتی برای فعالیت علمی گذاشته نشود چونکه این امر سبب می شود که استعدادها به آن اندازه ای که می توانند، رشد نکنند و این برای کشور ما شایسته نیست. مدیرکل سیاستگذاری و برنامه ریزی امور پژوهشی وزارت علوم: طی یکی دو سال آینده به رشد قبلی می رسیم صمد نژاد ابراهیمی، مدیرکل سیاستگذاری و برنامه ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با تشریح برنامه ها و اقدامات وزارت علوم در رابطه با رسیدن به شیب رشد مناسب می گوید: با راه اندازی دوره های پسادکتری و پشتیبانی از این دوره ها از راه صندوق شورای عتف (علوم، تحقیقات و فناوری)، اصلاح آیین نامه پژوهانه و افزایش پژوهانه اساتید، همینطور نوسازی، بهسازی و تخصیص بودجه تجهیزات آزمایشگاهی می توانیم طی یکی دو سال آینده به رشد قبلی می رسیم. ضمن این که خوشبختانه ۱۰۰ میلیون یورو به بودجه تجهیزات آزمایشگاهی تخصیص یافته و بزودی به دانشگاه ها واریز می شود. این مقام مسئول وزارت علوم اصلاح آیین نامه تشویق مقالات و شناسایی و پشتیبانی از دانشمندان برجسته، دانشمندان یک درصد، دو درصد و دانشمندان حوزه علوم انسانی را از برنامه های دیگر وزارت علوم نام برد و اظهار داشت: در همین رابطه بالغ بر ۲ هزار و ۵۰۰ استاد شناسایی و در چارچوب پژوهانه مورد حمایت قرار گرفته اند. همینطور از اساتید جوانی که در ۵ سال گذشته استخدام شده اند، حمایت مالی (پژوهانه) انجام شده است بطوریکه اساتید حوزه تجربی تا ۱۰۰ میلیون و اساتید علوم انسانی تا ۵۰ میلیون تومان حمایت شده اند که فروردین سال جاری نخستین پرداختی ها صورت گرفت. وی با اشاره به عوامل اثرگذار بر رتبه علمی ایران در نظام های رتبه بندی اظهار داشت: یکی از علت های تغییر رتبه وجود تحریم هاست و برخی نشریه ها به سبب تحریم ها، می گویند امکان چاپ مقاله از ایران را ندارند و بدین سبب حوزه های چاپ مقاله برای ما محدود می شود. در همین زمینه ما راهکاری داریم که کمیسیون نشریات وزارت علوم هزار و ۵۰۰ نشریه را حمایت می کند. هم اکنون ۶۰ هزار مقاله سالیانه در کشور به چاپ می رسد که بسیاری از این مقاله ها نمایه بین المللی نیستند و ما افزایش کیفیت نشریات داخلی و نمایه سازی آنها را در دستور کار داریم. البته در همین دو سال قبل ۴۰ نشریه ما نمایه بین المللی گرفته است. مقایسه جایگاه علمی ایران با ترکیه و عربستان مدیر کل سیاست گذاری و برنامه ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به سوال دیگری در خصوص این که جایگاه علمی ایران نسبت به ترکیه و عربستان چگونه است، اظهار داشت: هم اکنون ایران در اسکوپوس نسبت به ترکیه فاصله چند هزار مقاله ای دارد و فکر می کنم تا چند سال آینده ترکیه نمی تواند جایگاه ما را کسب کند اما فاصله ایران نسبت به رتبه بالای خود یعنی کشور برزیل فاصله چند هزار مقاله ای (۳۰ هزار مقاله) دارد و رسیدن به رتبه ۱۴ برای ما خیلی سخت است. نژادابراهیمی اظهار داشت: در اسکوپوس ایران ۷۸ هزار مقاله و ترکیه نزدیک به ۷۰ هزار مقاله دارد. در نظام رتبه بندی وب آوساینس ترکیه جایگاه بهتری نسبت به ایران دارد. عربستان هم از سال ۲۰۱۹ رشد شتاب گونه نمایی پیدا کرده است. هم اکنون تعداد مقالات ایران در ۲۰۲۲ در نمایه وب آن ساینس ۶۳ هزار مقاله و ترکیه ۶۶ هزار و ۹۰۰ مقاله است و یک پله از ترکیه پایین تر هستیم. کشور عربستان ۵۵ هزار مقاله در ۲۰۲۲ به چاپ رسانده است و با ایران ۸ هزار مقاله فاصله دارد و ۳-۴ رتبه از ما پایین تر است. به گزارش انجمن پارسیان به نقل از مهر، بنظر می رسد مجموعه ای از عوامل خارجی از تحریم های ظالمانه و تبعیض میان محققان ایرانی در محافل علمی بین المللی تا عوامل داخلی نظیر مضیقه بودجه های تحقیقاتی و شرایط نامناسب برای تحقیقات کیفی به سبب نبود زیرساخت های مناسب که از بی توجهی برخی مسؤلان اجرایی کشور در دوره های مختلف نشات می گیرد، تولید مقالات علمی را در کشور تحت تأثیر قرار داده است. این در حالیست که کشورهای رقیب در منطقه بیشتر از پیش به این مورد توجه نشان داده و سرمایه گذاریهای بزرگی در حوزه های علوم پایه، تکنولوژیهای جدید و مرزهای دانش انجام داده اند که همین سیاست گذاری سبب شده جایگاهشان در تولید علم و شیب رشد آن قابل توجه باشد. از همین رو باتوجه به بزنگاه علمی موجود، مسؤلان اجرایی باید نسبت به رفع محدودیت ها بر سر راه تولید علم، حرکت دانشمندان در مرزهای دانش و ایجاد انگیزه برای محققان تلاش کنند تا ضمن حفظ وضعیت علمی موجود، گامهای محکم تری برای افزایش شیب رشد و تعداد تولید مستندات علمی برداشته شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب